A elaboración mítica da memoria

Robert Capa. Morte dun miliciano, 1936

A memoria é subxectiva, está sometida a unha rememoración (non a unha deturpación) constante, individual ou grupal e xa que logo a unha reelaboración permanente. A memoria non é historia, senón un dos materiais para elaborar a historia.

Estas afirmacións poden ser mal interpretadas polos activistas da memoria vivos; por aqueles que conservaron a fonte primixenia para reconstruír os datos da  brutal persecución que os militares-fascistas exerceron sobre os leais á orde democrática. Poden ser interpretadas como unha desconfianza, como un manter a distancia ante a súa “verdade” gardada durante anos de silencio; ata poden ser consideradas como unha falta de respecto ou desconsideración. Ben lonxe fica a nosa intención.

A permanente reelaboración da memoria, a adecuación da mesma á realidade subxectiva, dá lugar a erros de vulto, como o de quen nos aseguraba que vira, falara e xogara, con tal ou cal personaxe represaliado, ata que tivo que admitir que cando o mataran el acababa de nacer e polo tanto non podía lembrarse del,  nin das conversas  e xogos; ou do fillo dun asasinado que insistía que o mataran en febreiro de 1936, varios meses antes do golpe de estado. Quere dicir que ambos mentían, pretendían enganar?; non, simplemente estaban a rememorar conversas, informacións escoitadas a familiares, ben fose entre disimulos ou en reiterados relatos, que rematan por axeitar os feitos ao que lle parece adecuado aos relatores. Nese proceso de adecuación o relato tende a “humanizarse”, a “mitificarse”, a afastarse do feito histórico.

Viñéronme estas cousas á cabeza tanto porque mañá vou presentar o libro de Bernardo Maiz sobre Amada García en que nos descobre como unha muller militante vai ser transformada nunha mociña bordadora que pagou as culpas do home e de pertencer a unha familia de esquerdas, como polo retrouso do caso doutro personaxe de Ferrolterra, José Rodríguez Brage, “O Luxo”, de Cabanas, asasinado en Vilarmaior, seica  tras a denuncia da muller da que se estaba a divorciar. Nos dous casos a memoria adáptase a unha lóxica mítica, a da muller contemplada dende a ideoloxía patriarcal, ben como unha pobriña que nada podía facer ou dende os celos vingadores dunha muller abandonada.

A desconfianza ante as fontes debe ser a actitude do historiador, o seu cinto de seguridade, pero non só ante as orais, ou memoriais, senón tamén ante todas as fontes escritas, dun xeito especial na historia contemporánea. Ata os datos máis aparentemente obxectivos poden estar alterados nunha causa militar, nunha nova do xornal, nunha acta de defunción, nun escrito memorialista ou nunha reportaxe fotográfica.

Quen non se lembra das falsidades de Enric Marco e outras falsas testemuñas do holocausto ou as dúbidas sobre a famosa foto do miliciano morto de Capa?.

Mércores, 12 de xullo de 2017