Riina e o mal

Totó Riina (Alessandro Fucarini/AFP)

O 16 de xaneiro de 1993 un diario sensacionalista italiano abría cunha foto de Salvatore Riina e sobre ela, en altas, titulaba “Il diavolo”. Os “carabinieri” remataban de deter a Totó Riina, “La Belva” “ `U Capu di` i Capi” “ `U Curtu”. Ninguén se atrevería a dicir calquera destes alcuños na súa presenza.

Hai dous días faleceu no hospital penitenciario de Parma, aos 87 anos, vítima dun cancro. En Italia era a personificación do mal; un monstro. Din que matou e/ou mandou matar unhas 150 persoas; unha cifra como outra calquera. Nin el mesmo o sabería dicir; era parte do seu traballo. Botou trinta anos no cárcere e vinte e tres, máis ou menos, oficialmente agochado en Palermo, iso si, con tratamento para a diabete e os fillos rexistrados, cos seus verdadeiros nomes, no hospital.

Era pequerrecho, de aí o de “Curto”; un “viddani corleonesi” que se impuxo, na década dos setenta, aos mafiosos elegantes, de palacete, xardín e piscina, de Palermo. No seu camiño cara ao poder sobre a vida das persoas bateu con sectores do Estado Italiano. Fíxoo tremer.

Seica unha das súas vítimas foi o xeneral Dalla Chiesa, brillante exterminador das “Brigate Rossi”, nos anos de chumbo, nomeado prefecto de Palermo para “controlar” a Cosa Nostra. “`U Curtu” adiantouse. Din que mandou voar unha autoestrada para que con ela o fixese o coche no que viaxaba o xuíz Falcone, a esposa deste e tres escoltas. Seica o chivatazo sobre a viaxe saíu dos despachos da xustiza italiana. Ao automóbil de Borselino espetoulle un coche inzado de explosivos; alá foron o xuíz e cinco gardacostas. A presión social botoulle unha parte do estado enriba; tiñan que aparentar. Pouco máis se soubo. Riina foise en silencio. Algúns en Italia respiran tranquilos.

Contan que unha tarde de 1942 un campesiño siciliano, de Corleone, regresa de labrar a infértil terra coa súa mula e tres fillos; toparon unha bomba, sen estourar, do desembarco americano duns meses antes. Apanárona para aproveitarlle a pólvora e o ferro. Ao andar nela estoupou e levou por diante o home e dous dos fillos. Ficou con vida Salvatore, Totó, de doce anos, dende aquela “capofamiglia”. Contan que aos 18, xunto aos seus amigos Bernardo Provenzano e Calogero Bagarella,  fixo o seu primeiro traballo para o “dottore” Navarra. Anos despois metrallárono.

Podemos velo a través das imaxes de Coppola. Aquel Vito Corleone, esforzado pai e esposo cariñoso, razoable e cariñoso avó que coida os tomates mentres xoga co neto, é o mesmo que afirma  que os negocios son os negocios ou “farémoslle unha oferta que non poderá rexeitar”. Din que Riina estaba vendo a televisión coa súa filla no colo cando soubo que o de Falcone funcionara. Estaba casado, tiña fillos, discreto, nunca lle gustou o pavóneo dos xefes mafiosos. Cando o detiveron dixo que el só era un contable, pero a policía tardou un mes en rexistrar a súa casa, cando o fixo ata lle pintaran as paredes. Podemos velo a través dos ollos de Coppola presidindo a “Commissione”, repartindo territorios ou acordando pacificacións pouco duradeiras; fálase de dous mil mortos ou desaparecidos durante a guerra de familias dos anos oitenta, nas que Riina eliminou ou someteu os demais capos.

A ollos occidentais sería un psicópata; intelixente si... pero un tolo. É a nosa forma de exculparnos. Isto só o pode facer un enfermo; nós nunca o fariamos.

O psicólogo social da Universidade de Stanford, Philip Zimbardo, realizou hai moitos anos un experimento con estudantes. A uns outorgoulles o papel de presos, a outros o de carcereiros. Ambos cumpriron tan á perfeccións os seus roles que tivo que suspender o experimento. Trinta anos máis tarde publicou as súas reflexión en forma de libro, El efecto Lucifer. El porqué de la maldad (Paidos, 2011.

Fronte ao razoar das culturas que destacan polo seu individualismo e procuran explicación dos comportamentos patolóxicos ou heroicos no interior das persoas, isto é na “disposición” natural dos individuos, o psicólogo norteamericano prefire preguntarse pola “situación”. A tese de Zimbardo é que en vez de  preguntarnos polo quen?, quen é o responsábel?, quen o fixo?, quen ten a culpa?... deberiamos encetar a busca preguntándonos polo qué?, qué condicións?, que circunstancias? qué aspectos?... en que medida os actos dunha persoa poden deberse a factores externos a ela, a variábeis “situacionais”, a procesos propios dun ambiente ou dun marco concreto.

Exemplifica Zimbardo: “La diferencia entre el enfoque disposicional y el enfoque situacional es parecida a la que hay entre la medicina clínica y la salud pública. La medicina clínica intenta hallar el origen de la enfermedad o la discapacidad en el interior de la persona afectada. En cambio, la salud pública presupone que los vectores de la enfermedad están en el entorno y crean las condiciones que alimentan la enfermedad. (...)

Esta distinción la deberíamos tener presente todos los que intentamos saber por qué la gente hace lo que hace y cómo se le puede cambiar para que haga las cosas mejor. Pero en las culturas individualistas es rara la persona que no se ha contagiado del prejuicio disposicional...”

O xornal sensacionalista italiano, contaxiado do prexuízo disposicional, vía o demo no interior de Riina, pero non era quen de preguntarse que circunstancias, condicións, situacións da Sicilia dos anos trinta do pasado século interferiron nos actos dunha persoa que compaxinaba a responsabilidade familiar do cariñoso avó Corleone coa súa actividade criminal ou nos dun asasino desapiadado que se definía a si mesmo como un simple contable. Ou que condicións, circunstancias, situacións se concertaron nunha Italia gobernada durante cinco décadas por unha putrefacta alianza política que para impedir a vitoria dos comunistas non tiña reparos en enzoufarse na máis brutal corrupción que propiciou que un capo mafioso chegase a pensar en ter máis poder que o propio Estado.

Domingo, 19 de novembro de 2017